ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ: ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ
Του Κώστα Χρηστάκη

- Ο Γιάννης, ένα αγόρι 9 ετών, την ώρα του μαθήματος σηκώνεται συνέχεια από τη θέση του χωρίς άδεια, μιλάει στα άλλα παιδιά και δημιουργεί πρόβλημα στην τάξη. Στο διάλειμμα δέρνει τα άλλα παιδιά. Στο σπίτι αυθαδιάζει, αντιμιλά στους γονείς του και αρνείται να κάνει τις σχολικές του εργασίες. Η συμπεριφορά του Γιάννη είναι παρατηρήσιμη, μπορεί να περιγραφεί. Δεν είναι σύμφωνη με τα κοινωνικά αυτονόητα, που θέλουν τον Γιάννη να είναι ήσυχος στην τάξη, να ζητά άδεια για να σηκωθεί από τη θέση του, να παίζει στα διαλείμματα με τα άλλα παιδιά χωρίς να τα δέρνει, και να σέβεται τους γονείς του.
Ο Γιάννης, με τον τρόπο που συμπεριφέρεται ενοχλεί τους συμμαθητές του, τους δασκάλους του και στενοχωρεί τους γονείς του. Η συμπεριφορά του Γιάννη ζημιώνει τον ίδιο και τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του και προκαλεί αρνητικά συναισθήματα στον ίδιο και στους άλλους -συμμαθητές, εκπαιδευτικούς, γονείς κλπ. Ο Γιάννης δεν μπορεί έτσι να έχει καλές σχέσεις με τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του, και ο ίδιος δεν μπορεί να αισθάνεται ευτυχισμένος. Η συμπεριφορά του Γιάννη είναι προβληματική.
Μια συμπεριφορά είναι προβληματική ή διαταραγμένη ή ανεπιθύμητη, όταν ενοχλεί το ίδιο το παιδί ή τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του και προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα στο ίδιο ή στα πρόσωπα του περιβάλλοντός του (Καλαντζή-Αzizi, 1985).
Συχνά, τα παιδιά με έντονα προβλήματα συμπεριφοράς αντιμετωπίζουν ένα φαύλο κύκλο, που μπορεί να παρασταθεί ως εξής:

Προβλήματα συμπεριφοράς
Κριτική από το σχολείο και του γονείς
Ανησυχία - Αγωνία - Άγχος
Κακή αυτοϊδέα - αυτοεκτίμηση - αυτοσυναίσθημα
Ευερεθιστικότητα
Κακές σχέσεις με το περιβάλλον
Απογοήτευση - αποδιοργάνωση
Κακές σχολικές επιδόσεις - κακή διαγωγή
Περισσότερη κριτική από το σχολείο και τους γονείς
Περισσότερη ευερεθιστικότητα και ένταση στα
προβλήματα συμπεριφοράς
Χειρότερες επιδόσεις - και χειρότερη διαγωγή
Περισσότερη απογοήτευση και αποδιοργάνωση
Εγκατάλειψη του σχολείου
Παράγοντες που συμβάλλουν στην πρόκληση ανεπιθύμητων συμπεριφορών.
Οι παράγοντες που συμβάλουν στην πρόκληση ανεπιθύμητων συμπεριφορών είναι πολλοί. Μερικοί από αυτούς είναι οι εξής:
α. Εσωτερικοί: Είναι οι παράγοντες που συνυπάρχουν και είναι σύμφυτοι με το παιδί. Τέτοιοι παράγοντες είναι: ιατρικοί, ψυχολογικοί, κληρονομική προδιάθεση, κλπ.
Πιο αναλυτικά, οι παράγοντες αυτοί περιγράφονται όπως παρακάτω: ιατρικοί (εγκεφαλικές βλάβες από ατυχήματα ή άλλες αιτίες, εγκεφαλικές δυσλειτουργίες, βιοχημικές ανωμαλίες, διαταραχές της ανάπτυξης, νεανικός διαβήτης, υπο/υπερθυρεοειδισμός κλπ), διάφορα σύνδρομα, όπως είναι η υπερκινητικότητα, το κοινωνικό και οικονομικό υπόβαθρο της οικογένειας, όταν αυτό δεν επιτρέπει την ικανοποίηση στοιχειωδών αναγκών των παιδιών, ψυχολογικοί (μαθησιακές δυσκο-λίες και σχολική αποτυχία, κακή αυτοϊδέα και χαμηλό αυτοσυναίσθημα, ανικανοποίητες επιθυμίες και ανάγκες του παιδιού στην πρώιμη, δηλαδή στη νηπιακή, ηλικία κλπ), κληρονομική προδιάθεση
β. Εξωτερικοί: Οι παράγοντες αυτοί συνήθως εντοπίζονται στο οικογενειακό, στο σχολικό και στο κοινωνικό περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα:
- Οικογενειακό περιβάλλον. Παράγοντες που εντοπίζονται στο οικογενειακό περιβάλλον είναι κυρίως:
•Η αγωγή που δέχεται το παιδί από την οικογένεια. Ιδίως στις μικρές ηλικίες η αγωγή και τα πρότυπα των γονέων έχουν καθοριστική σημασία για τη συμπεριφορά των παιδιών.
• Η σχέση του παιδιού με τα πρόσωπα της οικογένειας και οι αλληλεπιδράσεις που δέχεται από αυτά. Τα παιδιά που βιώνουν ενδιαφέρον, στοργή, κατανόηση, φροντίδα, εμπιστοσύνη και αναγνώριση από την οικογένειά τους και ιδίως από τους γονείς, έχουν σοβαρές πιθανότητες να αναπτύξουν αισθήματα προσωπικής επάρκειας, ασφάλειας και αποδοχής. Όλα αυτά και άλλα που δεν είναι δυνατό να περιγραφούν εδώ, προκαλούν θετικά συναισθήματα και διευκολύνουν τη δημιουργία καλής αυτοϊδέας και ομαλής ενδοπροσωπικής και διαπροσωπικής προσαρμογής.
•Η οργάνωση, η δομή και η λειτουργία της οικογένειας. Όταν, για παράδειγμα, η οικογένεια είναι οργανωμένη και λειτουργεί ομαλά, με αρχές και κανόνες που τηρούν όλοι, είναι πολύ πιθανόν ότι τα παιδιά θα λειτουργούν και αυτά ανάλογα. Και δυστυχώς η σημερινή οικογένεια με τα πολλά διαζύγια, την υπεραπασχόληση των γονέων και τη χαλάρωση της εσωτερικής συνοχής, δεν είναι ό,τι καλύτερο και δεν ευνοεί τη άσκηση θετικών αλληλεπιδράσεων.
•Οι υψηλές προσδοκίες των γονέων. Όλοι οι γονείς επενδύουν στα παιδιά τους κάποιες προσδοκίες. Όταν αυτές είναι υψηλότερες από τις δυνατότητες των παιδιών και ιδίως όταν οι γονείς πιέζουν τα παιδιά τους για να ανταποκριθούν, τότε υπάρχει πιθανότητα να εκδηλώσουν ανεπιθύμητη συμπεριφορά κυρίως σε σχέση με τη μελέτη και τις επιδόσεις τους.
- Το σχολικό περιβάλλον. Παράγοντες που εντοπίζονται στο σχολικό περιβάλλον είναι κυρίως:
•Τα προγράμματα και οι στρατηγικές διδασκαλίας. Αυτά καταρτίζονται με μέτρο τις δυνατότητες και τις ανάγκες του μέσου μαθητή. Παιδιά με πολύ χαμηλές ή πολύ υψηλές ικανότητες, παιδιά με ειδικές μαθησιακές δυσκολίες, αν δεν αντιμετωπιστούν με κατανόηση και υποστήριξη από το σχολείο και τους γονείς, είναι πολύ πιθανόν ότι θα εκδηλώσουν ανεπιθύμητες συμπεριφορές.
•Η στάση και η σχέση του εκπαιδευτικού με τους μαθητές του. Το θέμα αυτό έχει μελετηθεί τόσο πολύ, ώστε δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό παράγοντα. Όλοι έχουμε εμπειρίες για εκπαιδευτικούς που θυμούμαστε με αγάπη και θαυμασμό και για άλλους που δεν μας ενθουσίαζαν όταν είμαστε μαθητές. Με την παρατήρηση αυτή δεν διαχωρίζουμε τους εκπαιδευτικούς σε "καλούς" και "κακούς". Ωστόσο, έχει σημασία το στυλ του εκπαιδευτικού και ο τρόπος που καθένας προσεγγίζει τα παιδιά και διαχειρίζεται τα προβλήματά τους. Μπορεί ένας εκπαιδευτικός να είναι άριστος, αλλά κάποιο παιδί ή κάποια παιδιά να χρειάζονται διαφορετική μεταχείριση από εκείνη που χρησιμοποιεί για όλα τα παιδιά. Γι' αυτό είναι σωστό, όταν οι γονείς αντιλαμβάνονται ότι κάτι δεν πάει καλά στη σχέση του παιδιού τους με τους δασκάλους του να το συζητούν μαζί τους με ειλικρίνεια και καλοπροαίρετα, ώστε να γίνονται οι αναγκαίες διορθώσεις.
- Το κοινωνικό περιβάλλον. Παράγοντες που εντοπίζονται στο κοινωνικό περιβάλλον και έχουν σχέση με τα προβλήματα συμπεριφοράς των παιδιών είναι οι εξής:
• Η σύνθεση και η ποιότητα ζωής της κοινωνίας. Οι έρευνες δείχνουν, ότι σε περιοχές όπου ζουν άνθρωποι με χαμηλό κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο ή με διαφορετικές εθνικότητες, θρησκείες, γλώσσες, συνήθειες, τρόπους ζωής κλπ, παρατηρείται αύξηση των προβλημάτων συμπεριφοράς. Το φαινόμενο αυτό υπήρχε πάντοτε, αλλά εντείνεται περισσότερο στις μέρες μας, λόγω της οικονομικής μετανάστευσης. Παρατηρείται δε περισσότερο στους ενήλικες και λιγότερο στα παιδιά, λόγω της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης που εφαρμόζεται τα τελευταία χρόνια στα σχολεία.

ΤΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ


Συζήτηση με το παιδί. Το επόμενο βήμα περιλαμβάνει συνεργασία με το παιδί. Γονέας και παιδί συζητούν το πρόβλημα προσεκτικά, διακριτικά, με σεβασμό στην προσωπικότητα του παιδιού, με ειλικρίνεια με σοβαρότητα και χωρίς προκατάληψη. Στόχος είναι να καταλάβει το παιδί ότι α) η συμπεριφορά του είναι ένα πρόβλημα που αφορά κυρίως το ίδιο το παιδί και πρέπει να λυθεί. β) η συμπεριφορά αυτή δεν είναι κάτι σπουδαίο, που το βοηθά να προβάλλεται και να εκτιμάται από τους συμμαθητές του και άλλα πρόσωπα. Αντίθετα, το ζημιώνει και το μειώνει στα μάτια των άλλων. Γίνεται δε προσπάθεια να αποκαλύψουν και να επισημάνουν μαζί τις αρνητικές συνέπειες που η συμπεριφορά αυτή προκαλεί. γ) η συμπεριφορά είναι δική του και μόνο το ίδιο το παιδί μπορεί και πρέπει να την αλλάξει. Ο γονέας και οι δάσκαλοί του είναι πρόθυμοι και μπορούν να το βοηθήσουν να πάει καλύτερα.
Καθορισμός στόχου. Αφού συζητηθεί το πρόβλημα, καθορίζεται ο στόχος που πρέπει να επιτευχθεί. Το παιδί πρέπει από την αρχή να ξέρει τι πρέπει να επιδιώξει και να πετύχει.
 Συνεννόηση και συμφωνίες (ή συμβόλαια). Για ό,τι κάνουμε ή δεν κάνουμε, μικροί και μεγάλοι, προσδοκούμε κάτι. Το παιδί, για παράδειγμα λέει στη μαμά ότι τέλειωσε τις σχολικές του εργασίες για να του πει "μπράβο", ή για να πάρει γλυκό κλπ, ανάλογα με την ηλικία. Για ό,τι κάνει ή δεν κάνει υπάρχουν κίνητρα, τα οποία το προτρέπουν ή το αποτρέπουν, ανάλογα. Όταν οι γονείς συζητούν με τα παιδιά τους, αν θέλουν να αυξήσουν τις πιθανότητες να εκδηλώνουν επιθυμητές συμπεριφορές, είναι καλό να δημιουργούν κίνητρα στο παιδί, χρησιμοποιώντας τους λεγόμενους ενισχυτές. Ενισχυτές είναι οι αμοιβές, οι οποίες, ανάλογα με την ηλικία, μπορεί να είναι ένα μπράβο, ένα χαμόγελο ένα χάδι κλπ (κοινωνικές αμοιβές), ένα γλυκό για πολύ μικρές ηλικίες (υλικές αμοιβές), περισσότερο χρόνο ποδήλατο ή τηλεόραση ή παιγνίδι στον Η/Υ κλπ (προνόμια). Τι από όλα αυτά θα χρησιμοποιήσει ο γονέας, καθορίζεται και αποφασίζεται ανάλογα με την ηλικία και την ωριμότητα του παιδιού. Σε κάθε περίπτωση προτιμούνται οι κοινωνικές αμοιβές, ενώ σταδιακά, γύρω στα δεκαπέντε του, πρέπει το παιδί να φτάσει σε τέτοιο επίπεδο αυτοελέγχου, ώστε να κάνει ή να μην κάνει κάτι γιατί είναι υποχρέωσή του και να αρκείται στην ικανοποίηση που αισθάνεται, όταν κάνει κάτι καλό ή αποφεύγει κάτι κακό, χωρίς να έχει ανάγκη από εξωτερική ενίσχυση δηλαδή από χειροπιαστές αμοιβές.
Οι έρευνες έχουν δείξει, ότι οι συμπεριφορές που συνοδεύονται από εκδηλώσεις σαν αυτές που αναφέρονται παραπάνω, δηλαδή που αμείβονται, τείνουν να επαναλαμβάνονται, ενώ οι συμπεριφορές που αγνοούνται τείνουν να ξεχνιούνται.
Είναι σωστό, λοιπόν, όταν ο γονέας συζητήσει με το παιδί του και αφού συμφωνήσουν σε ένα συγκεκριμένο στόχο, π.χ. 'να συμπεριφέρεται με ευγένεια στα άλλα παιδιά και στο προσωπικό του σχολείου' ή 'να εκτελεί τις σχολικές του εργασίες' κλπ, με τρόπο να συναποφασίσουν και για μια αμοιβή, που το παιδί θα ξέρει από την αρχή ότι θα πάρει αν πετύχει τον στόχο που βάζουν. Χρειάζεται όμως πολλή προσοχή. Η αμοιβή δεν πρέπει να είναι για το παιδί απαραίτητος όρος και πολύ περισσότερο δεν πρέπει να είναι αυτοσκοπός. Ένας καλός τρόπος είναι, ο γονέας, αφού συζητηθούν και συμφωνηθούν όλα, να πει στο παιδί: "Ωραία, επειδή βλέπω ότι είσαι διατεθειμένος/νη να προσπαθήσεις να βελτιώσεις τον εαυτό σου, θέλω κι εγώ να κάμω κάτι για σένα. Αν πετύχεις τον στόχο που βάλαμε θέλω να σου δώσω μια αμοιβή. Πες μου, λοιπόν, τι θα ήθελες; ". Έτσι το παιδί, αφενός έχει ένα κίνητρο για να προσπαθήσει περισσότερο και αφετέρου ενισχύοντας στο τέλος την επιτυχία του ενισχύεται η επιθυμητή συμπεριφορά, η οποία με τον τρόπο αυτό μπορεί σιγά σιγά να παγιωθεί, και να ξεχαστεί η προηγούμενη ανεπιθύμητη συμπεριφορά που θέλομε το παιδί να αλλάξει.

Τελικά συμπεράσματα Μερικά συμπεράσματα στα οποία μπορούμε να καταλήξουμε και πρέπει να θυμούνται οι γονείς είναι τα ακόλουθα: • Δεν υπάρχουν "κακά" παιδιά. Υπάρχουν μόνο παιδιά με δυσκολίες και προβλήματα, που χρειάζονται τη βοήθειά μας. • Δεν φταίνε τα παιδιά για τα προβλήματά τους. Αυτά είναι αποτέλεσμα των αλληλεπιδράσεων με το περιβάλλον σε συνδυασμό και με τα ατομικά τους χαρακτηριστικά, για τα οποία, επίσης, δεν φταίνε. • Τα παιδιά με προβλήματα συμπεριφοράς έχουν αγωνία και άγχος. Δεν χρειάζεται, λοιπόν, να τους προσθέτουμε και άλλο με παρατηρήσεις, κριτική και τιμωρίες. Μάλλον κατανόηση και βοήθεια χρειάζονται. • Η βία προκαλεί βία. Αλλά και όταν αυτή δεν μεγαλώσει την ένταση, μόνο παροδική ύφεση ή προσωρινή καταστολή μπορεί να επιτύχει. Το πρόβλημα θα εξακολουθήσει να υπάρχει. • Για να βελτιώσει και να αλλάξει το παιδί τη συμπεριφορά του είναι ανάγκη: • Να καταλάβει ότι αυτό που κάνει δεν είναι ούτε σωστό, ούτε τίποτε σπουδαίο. • Να ελεγχθούν και να αλλάξουν, αν χρειάζεται, κάποια πράγματα (αιτιολογικοί παράγοντες, συνθήκες, στάσεις, συνέπειες κλπ), που επισημαίνονται σε σχέση με τη συμπεριφορά του παιδιού. • Μερικές φορές πρέπει οι γονείς, ιδιαίτερα για παιδιά μεγάλης ηλικίας, να κάνουν το πρώτο βήμα, αλλάζοντας ή βελτιώνοντας απλώς τη δική τους στάση απέναντι στο παιδί, έστω και αν δεν φαίνεται να υπάρχουν σημαντικά αρνητικά στοιχεία. • Κάθε παιδί είναι μια ατομική περίπτωση και χρειάζεται το δικό του τρόπο μεταχείρισης. Οι χειρισμοί που γίνονται εξαρτώνται κυρίως από την ηλικία, τη ωριμότητα και τις δυνατότητες των παιδιών. Και κάτι ακόμη: - Συζητάτε με τα παιδιά σας. Και δεν εννοούμε, βέβαια, εσείς να μιλάτε και τα παιδιά απλώς να ακούνε ή ακόμη χειρότερα να κάνετε το λεγόμενο "κήρυγμα". Αυτό δεν το θέλουν, τα ενοχλεί πολύ και πρέπει να το αποφεύγετε. - Συζητάτε ό,τι τα αφορά με διακριτικότητα, με ειλικρίνεια και με σεβασμό στην προσωπικότητά τους. - Μάθετε να ακούτε τα παιδιά σας, όταν θέλουν κάτι να σας πουν. Πολλές φορές θα διαπιστώσετε, ότι έχουν να σας πουν πολύ σοβαρά πράγματα. - Αναπτύξετε και διατηρήσετε καλή σχέση, σχέση ειλικρίνειας και εμπιστοσύνης, με τα παιδιά σας. Μέσα από τη σχέση αυτή πολλά πράγματα προλαβαίνονται ή διορθώνονται καλύτερα. - Δείξτε τους, με τον τρόπο σας, ότι τα εμπιστεύεστε. - Κάμετε τα παιδιά σας να αισθάνονται ευχάριστα, άνετα και ασφαλή μαζί σας. - Επιβραβεύετε κάθε επιτυχία τους και καλή τους συμπεριφορά. Έτσι ενισχύονται προς τη σωστή κατεύθυνση. Ό,τι συνδέεται με ευχάριστα συναισθήματα τείνει να επαναλαμβάνεται. - Αγνοείτε τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές των παιδιών σας, όταν αυτό είναι εφικτό και δεν εγκυμονεί κινδύνους. - Μην επεμβαίνετε βιαστικά με διορθωτικές κινήσεις και παρατηρήσεις, όταν είστε θυμωμένοι ή τα παιδιά είναι ταραγμένα. Περιμένετε να βρείτε την "καλή στιγμή", για να συζητήσετε μαζί τους κάτι που δεν είναι ευχάριστο. Η αποτελεσματική επικοινωνία προϋποθέτει ηρεμία. Διαφορετικά μπορεί να γίνουν λάθη, να σημειωθούν υπερβολές και να περιπλακούν περισσότερο τα προβλήματα. - Να είστε αισιόδοξοι και να πιστεύετε σε ένα καλύτερο αύριο για τα παιδιά σας. Αυτό να προσπαθείτε να το μεταδίδετε και στα παιδιά σας. Οι θετικές προσδοκίες προκαλούν θετικά συναισθήματα. Τα θετικά συναισθήματα δημιουργούν θετική ενέργεια. Όταν έχουμε θετική ενέργεια κι εμείς και τα παιδιά μας μπορούμε να αντιμετωπίζουμε πιο εύκολα, πιο σωστά και πιο αποτελεσματικά τα προβλήματα που υπάρχουν. Τέλος, πρέπει να πούμε ότι: α. Όλα όσα έχουν αναφερθεί δεν είναι πανάκεια. Η ανθρώπινη συμπεριφορά συνήθως είναι πολύ περίπλοκη τόσο σ' ό,τι αφορά την αιτιολογία και την ερμηνεία της όσο και σ' ό,τι αφορά την αντιμετώπισή της. β. Όλα όσα αναφέραμε μέχρι τώρα, είναι γνώσεις χρήσιμες που πρέπει να ξέρουν οι γονείς, για να μπορούν να στέκονται σωστά απέναντι στα παιδιά και στα προβλήματά τους. Ίσως έτσι οι γονείς μπορούν να προλαβαίνουν τη σύγχυση ή τον πανικό που, πολλές φορές, μπορεί να βρεθούν, λόγω άγνοιας. γ. Σε καμιά περίπτωση όμως δεν σημαίνει, ότι αν ένα γονέας εφαρμόσει όλα αυτά ασφαλώς θα λυθούν αυτόματα τα προβλήματα του παιδιού του. Υπάρχουν προβλήματα, τα οποία είτε γιατί έχουν χρονίσει, είτε γιατί από τη φύση τους είναι πολύ δύσκολα, υπερβαίνουν τις δυνατότητες του γονέα. Στις περιπτώσεις αυτές πρέπει να συμβουλεύεται τους ειδικούς. δ. Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και όταν παρεμβαίνουν ειδικοί, ο ρόλος των γονέων είναι σημαντικός και αναντικατάστατος. ε. Η πρόληψη είναι προτιμότερη από τη θεραπεία. Αυτό σημαίνει ότι μόλις οι γονείς αντιλαμβάνονται ή υποψιάζονται απλώς, ότι κάτι δεν πάει καλά με το παιδί τους, καλό είναι να συμβουλεύονται κατ' αρχήν τους εκπαιδευτικούς τους και μετά, αν χρειαστεί, ένα ειδικό, προκειμένου να προλάβουν την εκδήλωση ανεπιθύμητων συμπεριφορών. στ. Δεν υπάρχουν άλυτα προβλήματα. Πάντα υπάρχουν λύσεις, αρκεί οι γονείς να παρακολουθούν διακριτικά τα παιδιά τους, να συνεργάζονται με το σχολείο με προθυμία, με εμπιστοσύνη και με συνέπεια και να μην διστάζουν να απευθύνονται στους ειδικούς, μετά από συνεννόηση με το σχολείο.